Thú văn chương, phần 4

Văn chương và dư luận
Văn chương để làm gi? Văn chương ích lợi cho ai? Làm sao tiêp cận văn chương hữu hiệu nhât? Đó là những câu hỏi xã hội, độc giả thường dành cho các nhà văn , nhà thơ.
Sự cần thiết của văn chương
Văn chương hay thơ văn thuộc lãnh vực biểu tượng, tưởng tượng hay giả tưởng, hư cấu là điều không chối cải, Thế thì vấn đề là nó cần thiết gì cho cuộc sống? Nếu hiểu cần thiết đây là làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn về vật chất ( như sung túc hơn, không còn vất vả), về tinh thần ( như làm con người thánh thiện hơn) thì văn chương không làm nổi. Không làm  không phải vì nó xa lìa cuộc sống nhưng vì đó không phải là chuyên môn của nó. Làm cho đời sống tốt đẹp hơn là công việc của các quan chức, các nhà kinh tế. Làm cho con người thánh thiện hơn là công việc của nhà tôn giào, các nhà đạo đức,  nhà giáo.Văn chương cũng như hầu hết các nghệ thuật khác chỉ nhằm phục vụ nhu cầu giải trí, thư giản. Vấn đề là sự phục vụ này có phải là để đáp ứng một nhu cầu thiết yếu cho cuộc sống hay chỉ là  phù phiếm? Không cần phải là nhà tâm lý học, xã hội học ta cũng biết đây là một nhu cầu đích thực của con người khi chứng kiến nhân dân lao động tranh thủ lúc nhàn rỗi để nghêu ngao ca hát,  để xem kich nói, xem cải lương hoặc để tìm mua tranh tượng về treo trong nhà. Và trong thời kỳ tẩy chay văn hóa đồi trụy, lắm người còn bất chấp hiểm nguy cố cất giữ những tập chuyện, tập thơ mình ưa thích.
 Đẹp và Thực
Như thế phải chăng chúng ta thích sự tưởng tượng, thích giả tưởng? Thật ra ta tiếp cận các sản phẩm nghệ thuật không chỉ đơn thuần để giải trí, thư giản mà con nhằm thõa mãn nhu cầu tiếp cận cái Đẹp, một yêu cầu đặc trưng của loài người nếu không như thế thì chẳng ai muốn nhà đẹp, xe đẹp và vợ đẹp! Trong cảm quan nghệ thuật  Đẹp và Thực chỉ là một. Thật vậy khi ta xao xuyến, thổn thức, thậm chí có khi còn lắc lư theo nhịp điệu khi nghe một bản nhạc, đó là ta cảm nhận được cái Đẹp và cái đẹp đó là Thực, là có thật,  thật đến nổi ta còn tìm mua về để nghe đi, nghe lại nhiều lần. Khi ta bị hút hồn bởi một họa phẩm thì cái đẹp đó là có thật, thật đến nổi dám bỏ ra số tiền lớn để làm sở hữu riêng. Khi ta thấy khoái cảm hay lòng dâng trào cảm xúc khi đọc một tiểu thuyết, một bài thơ thì cái đẹp đó cũng như những cái đẹp nghệ thuật kia là có thật,  là thực vì ta cũng cảm nhận cái đẹp đó bằng chính cơ thể mình, bằng sự rung động cả tâm thể nhưng cái Thực trong văn chương có một chút khác biệt.” Cái Đẹp trong âm nhạc và hội họa có thể gợi chút suy tư, gợi mở tinh thần nhưng không nuôi dưởng nó. Trong văn chương cái Đẹp thường làm ta ngẩn ngơ suy ngẩm, nghĩa là trở thành một cuộc đối thoại, luận bàn giữa ta vời ta “ ( Alain).
Phải nói rỏ, qua một tác phẩm văn học có thể đôc giả rút tỉa được chút kinh nghiệm nào đó để xét lại hay khẳng  định cách nghĩ, cách làm có từ trước., nhưng đây chỉ là giá trị tăng thêm của tác phẩm. Giá trị này có được do tính nhân bản của tác phẩm hay tinh thần đạo đức của tác giả ngẩu nhiên bàn bạc trong các con chữ, chứ tác giả không cố tình nhắm vào cái đó. Nếu tác giả cố tình nhắm vào vấn đề đạo đức chẳng hạn thì tác phẩm trở thành một hình thức Gia huấn ca nghĩa là một bài giảng luân lý. Thơ văn bắt nguồn từ sự bức xúc nào đó có được khi chung đụng với người khác trong cuộc sống nên đôi khi nó mang một dáng dấp như là sự phê phán xã hội. Chính vì thế mà Truyện Kiều ngày xưa và truyện Cánh Đồng ngày nay bị đánh tơi bời. Nó có đánh động đến đời thuờng, thực tế cuộc sống nhưng không hề vận dụng thưc tế đó nguyên trạng và cũng không thể. Nó chỉ sử dụng các hiện tượng hay tên gọi hiện tượng như là ký hiệu, dấu vết làm liên tưởng đến cái khác. Nó đẽo gọt lại thực tế cuộc sống, xô lệch thực tế  để làm lộ diện cái bản chất được dấu kín trong hiện tượng. Và cái Hay, Đẹp. Lạ nẩy sinh từ sự liên tưởng, từ sự đẽo gọt tài tình đó. Như vậy nếu nó có vẻ như phê phán thì cũng chỉ là phê phán cái phản ánh của thực tại, cái bóng của thực tai chứ không phải chính thực tại. Nói theo Huỳnh Phan Anh, “ thơ ( và đôi khi cả văn nữa) không là thực tại, không là tổng số hình ảnh xác định một thực tại cụ thể. Nó là một ước muốn, hơn nữa là một đam mê, mú quáng cũng nên, có đối tượng là cái chưa có, cái chưa biết được.”. Nói cách khác văn chương không nhằm đập phá hay xây dựng lại thế giới bởi nghệ sĩ luôn là người “ nhấn một cung đàn, bấm một đường tơ, rung rinh một làn ánh sáng “. ( Hàn Mặc Tử).
Sự khó hiểu trong văn chương
Khó hiểu nghĩa là kém hay không có khả năng truyền cảm ( communicability) chứ không phải là vô phương hiểu nổi bởi văn chương, nhất là thơ ca cũng như hội họa, âm nhạc ( nhạc cổ điển, không lời) không phải viết ra cho sự lĩnh hội của tri thức. Nó được viết ra để gây ấn tượng nào đó, cảm xúc nào đó. Các trường hợp độc giả chẳng có ấn tượng gì, cảm xúc nào là chuyện có thật và chính các nhà thơ cũng biết điều đó. Có người than phiền “ hạ giới văn chương rẻ như bèo”. Có người than vản, “tôi còn cô đơn, cô độc, chẳng ai hiểu tôi”. Bùi Giáng cũng nằm trong trường hợp này, ông cũng thừa nhận việc đó nhưng lại biện minh như sau: “ Hãy để yên cho tôi, tôi điên tôi dại. Đừng ai nói đến tôi Và nhất là đừng có bàn đến  thơ tôi.Tôi không dám si mê, cũng không dám hoài vọng…Tôi sống trong cơn dại, cơn điên. Tôi làm thơ trong cơn điên, cơn dại nghĩa là tôi  chết hai ba lần trong cuộc sống. Người yêu đừng bén mảng đến, bạn bè hãy đi xa. Để tôi một mình tha hồ tôi điên tôi dại. Ai có đến gần hãy thử điên dại như tôi”.
Nói thế nghiã là muốn tiếp cận thơ ông , muốn cảm được thơ ông phải thử điên dại như ông, tức là phải mang vào thân cái cảm giác bị đày đọa, bị vây khổn trong cuộc cuộc sống. Yêu cầu như thế  là quá đáng và bât khả thi. Bởi không ai có thể giả bộ điên như Bùi Gáng cũng như không thể giả bộ cùi như Hàn Mặc Tử, nhất là giả bộ chỉ vì để hiểu được một bài thơ, một phương tiện tiêu khiển. Có lẽ cách tột nhất là “ hãy đi xa, đừng bén mảng đến” bởi một số thơ ông quá nặng chủ quan tính ( subjectivity) nên không còn tính truyền cảm..
Chủ quan tính gần như là tính chất cơ bản của thơ ca bởi văn chương không bao giờ có tính phổ quát như khoa học. Cảm hứng, thi hứng là kinh nghiệm riêng của thi sĩ nhưng thi sĩ lại là thành phần của một tầng lớp xã hội nào đó, chiụ ảnh bởi một khung văn hóa, tư tưởng nào đó trong cách phát biểu, sử dung ngôn từ. Điều này khiến cách diễn đạt, nội dung diễn đạt là khó cảm thông đối với tầng lớp khác Ví dụ thơ ca của tầng lớp trốn lính, trốn nghĩa vụ quân sự mà có thời gọi là thơ phản chiến sẽ rất khó hiểu đối với tầng lớp đang chiến đấu sinh tử ngoài mặt trận và ngược lại cũng thế. Một chủ quan tính như thế chỉ giới hạn khả năng truyền cảm thôi nhưng khi nhà thơ quá chú trọng vào kinh nghiệm sống riêng tư mà đa số chưa trãi qua, còn cố tình chế tạo ra những con chữ, những cụm từ lạ lẩm bất kể sự thông hiểu của đám đông, nghĩa độc giả chẳng có cơ sở nào để liên tưởng từ các ký hiệu của nhà thơ, chủ quan tính như thế tiêu diệt hoàn toàn khả năng truyền cảm. Đây không phải là lỗi của nhà thơ, nhà văn, chỉ là sự thất bại trong sáng tạo nghệ thuật mà ngay những văn thi sĩ nổi tiếng đôi khi cũng vướng vào. Nhiều, rất nhiều tác phẩm loại này đã bị ném vào  bánh xe lịch sử.
Có khi sự “khó hiểu” là do cách tiếp cận của độc giả. Độc giả không thưởng thức thơ ca với thái độ của người xem tranh, nghe nhạc nghĩa là cảm nhận cái Đẹp bằng xúc cảm mà bằng sự soi mói , tìm hiểu của tri thức. Thơ cũng như nhạc họa không phải là sản phẩm của tri thức, nó từ chối tri thức, nó xa lạ với mọi diễn giải, kể cả sự dịch thuật ( bởi chuyển ngữ một bài thơ ra một nền văn hóa khác cũng là một cách làm ra một bài thơ khác). Thật vô lý, khi thưởng thức âm nhạc, hội họa ta sẳn sàng thưởng thức bằng xúc cảm nhưng với thơ ca lại muốn hiểu nó, muốn tìm ra chât liệu cái không có chất liệu..
Có khi sự “ khó hiểu “ là do cách thưởng thức chưa phù hợp. Có thể ví nội dung của một bài thơ như nội dung một câu vọng cổ bởi thơ ca nguyên thủy là những bài ca, bài hát. Ta không thể thưởng thức cái hay đẹp của câu vọng cổ bằng cách đọc nội dung như đọc sách báo. Đối vơi lọa thơ khó, muốn thưởng thức ta thử hát lên, ngâm lên hay chí ít đoc to lên xem nó có vang dội gì vào tâm trạng mình không . Nếu có, dù một tí, coi như ta đã “ hiểu”. Nếu chẳng thấy phê tí nào thì đành quên nó đi.